Đất phèn trồng cây gì? Cách cải tạo đất phèn trồng cây công trình, cây ăn quả

Đất phèn không chỉ đơn thuần là đất bị chua, mà nó là một môi trường độc hại, phức tạp đối với các loại cây trồng. Trong lĩnh vực cây xanh công trình, đất phèn thậm chí bị coi là “kẻ thù thầm lặng” của mọi dự án cảnh quan.

Vậy làm thế nào để chinh phục đất phèn khi trồng cây xanh công trình? Đất phèn trồng cây gì phù hợp? Đúc kết những kinh nghiệm quý báu trong nhiều năm làm nghề, các kỹ sư và chuyên gia của Cây Ba Miền sẽ cung cấp một hướng dẫn toàn diện và chuyên sâu, từ cách nhận biết chính xác, các bước cải tạo theo tiêu chuẩn kỹ thuật, cho đến danh sách các loại cây công trình có khả năng sinh tồn và phát triển bền vững trên những vùng đất khắc nghiệt nhất.

Tìm hiểu về đất phèn trồng cây

Trước khi trả lời cho câu hỏi đất phèn trồng cây gì? chúng ta sẽ tìm hiểu chi tiết về bản chất và đặc tính của đất phèn. So với các loại đất trồng cây thông thường như: đất thịt, đất phù sa, đất sét,… đất phèn phức tạp hơn nhiều so với những gì chúng ta thường nghĩ.

Đất phèn là gì?

Về mặt khoa học, đất phèn (Acid Sulfate Soil) còn gọi là đất chua mặn, độ pH thấp (dưới 4.0) và chứa nhiều gốc sunfat (SO4²⁻), cùng với các hợp chất độc hại như nhôm (Al³⁺) và sắt (Fe²⁺). Đất phèn thường xuất hiện ở vùng trũng, ven biển, hoặc những nơi có mực nước ngầm cao và khí hậu nhiệt đới. Đất phèn thường có màu đen hoặc nâu ở tầng đất mặt, có mùi đặc trưng của lưu huỳnh và H2S.

Ở Việt Nam, đất phèn tập trung chủ yếu ở vùng Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL), đặc biệt là vùng Đồng Tháp Mười, và một số khu vực ven biển như các tỉnh: Bạc Liêu, Sóc Trăng, Trà Vinh, Kiên Giang hay duyên hải miền Trung (Quảng Bình, Hà Tĩnh, Ninh Thuận,…).

Đặc điểm của đất phèn

Đất nhiễm phèn có thành phần cơ giới nặng (sét: >50%), đất chua hoặc rất chua ((pHKCl: 3- 4,5). Đây là loại đất có hàm lượng lưu huỳnh tổng số lớn, hàm lượng nhôm di động Al3+ trong tầng sinh phèn cao. Đồng thời, hàm lượng sắt (Fe3+), muối (NaCl) cũng khá cao. Hàm lượng canxi cacbonat (CaCO3) thấp và hàm lượng lân nghèo đến rất nghèo.

Độ pH của đất phèn thường nằm trong khoảng từ 2.0 – 4.0, thậm chí có thể thấp hơn 2, tùy thuộc vào mức độ nhiễm phèn.

Đất phèn có mấy loại?

Theo phân loại đất của FAO – UNESCO (Hệ thống Phân loại Đất Thế giới) đất phèn được xác định do sự có mặt 2 loại tầng chuẩn đoán là tầng sinh phèn (sulfidic horizon) và tầng phèn (sulfuric horizon) trong phẫu diện đất.

Từ đó nhóm đất phèn được chia thành:

Đất phèn tiềm tàng (Protothionic Gleysols – FLtp): Đất chỉ có tầng sinh phèn (tầng vật liệu chứa phèn) gồm tầng sét và tầng hữu cơ ngập nước, thường ở trạng thái yếm khí có chứa lưu huỳnh trioxit (SO3) trên 1,7% tương đương với 0,75% lưu huỳnh, khi oxy hóa cho pH đất ≤3.5.

Đất phèn hoạt động (Orthithionic Fluvisols- FLto): Đất hình thành do có tầng phèn – một dạng tầng B xuất hiện trong quá trình hình thành, phát triển từ đất phèn tiềm tàng. Loại này tập trung chủ yếu là khoáng Jarosite dưới dạng đốm vệt màu vàng rơm, có pH thường dưới 3.5.

Các nguyên nhân hình thành đất phèn

Có 2 nguyên nhân hình thành chính là do tự nhiên và do nhân tạo. Các nguyên nhân cụ thể được phân tích như sau:

Nguyên nhân tự nhiên

Tích tụ muối sunfat: Quá trình biển tiến – biển thoái trong hàng ngàn năm để lại lớp trầm tích chứa muối sunfat. Muối phèn khi kết hợp với môi trường yếm khí hoặc nước ngầm sẽ tạo điều kiện hình thành đất phèn.

Sự phân hủy chất hữu cơ: Chúng ta thường gặp loại đất phèn này ở các vùng đầm lầy hoặc ngập úng lâu năm. Khi chất hữu cơ phân hủy trong điều kiện yếm khí, thường sinh ra các hợp chất chứa lưu huỳnh, từ đó làm tăng độ phèn trong đất.

Địa hình thấp trũng: Ở các vùng đồng bằng ven biển hoặc vùng ngập nước rất dễ tích tụ nước chứa muối sunfat, lâu dần sẽ hình thành lên đất phèn.

Nguyên nhân nhân tạo

Về yếu tố nhân tạo có rất nhiều nguyên nhân, nhưng chủ yếu và phổ biến nhất là 3 nguyên nhân dưới đây:

Khai thác mỏ: Quá trình khai thác than, mỏ quặng có thể để lại lớp đất chứa muối sunfat. Khi chúng tiếp xúc với không khí xảy ra quá trình oxy hóa và hình thành axit sunfuric (H2SO4).

Canh tác không hợp lý: Trong quá trình canh tác bà con sử dụng quá nhiều phân hóa học, kết hợp với việc thoát nước không đúng cách (đặc biệt là ở vùng đất thấp) có thể làm tăng độ phèn trong đất.

Thay đổi môi trường nước: Xây dựng đập, hồ chứa, kênh mương,… làm biến đổi dòng chảy tự nhiên, khiến đất xảy ra quá trình oxi hóa và phát sinh axit.

Dấu hiệu nhận biết đất phèn tại công trình

Khi tiếp nhận một dự án trồng cây xanh công trình, bao giờ nhà vườn chúng tôi cũng có khâu khảo sát, nắm rõ diện tích, địa hình, điều kiện thổ nhưỡng, môi trường,… để có giải pháp xanh toàn diện và tối ưu nhất. Nhận biết chất đất là một việc rất quan trọng trước khi trồng cây. Để nhận biết đất trồng nơi bạn có bị nhiễm phèn hay không, chúng ta sẽ dựa vào các dấu hiệu sau:

Quan sát trực quan

Nước trong các mương, hố đào trên đất phèn thường trong vắt nhưng có màu ánh vàng hoặc xanh biếc bất thường. Trên mặt nước thường có một lớp váng phèn màu đỏ hoặc vàng cam. Khi đất khô, trên bề mặt hoặc các kẽ nứt sẽ xuất hiện các tinh thể phèn màu vàng rơm (đó là khoáng Jarosite).

Tự nhiên luôn có cách để báo hiệu. Sự phát triển um tùm của các loại cây dại như cỏ năn, cỏ lác, cây mua, cây sim là một dấu hiệu gần như chắc chắn của vùng đất phèn.

Kiểm tra nhanh tại hiện trường

Để có kết quả chính xác, hãy sử dụng các công cụ đơn giản. Dùng giấy quỳ tím nhúng vào đất ẩm sẽ cho kết quả định tính. Để có con số cụ thể phục vụ cho việc tính toán liều lượng cải tạo, việc sử dụng máy đo pH cầm tay là yêu cầu bắt buộc đối với một nhà thầu chuyên nghiệp.

Đất phèn có trồng cây được không?

Tại sao vấn đề đất phèn trồng cây gì lại khiến nhiều người lo lắng, băn khoăn? Qua những phân tích về đặc điểm, nguyên nhân hình thành chúng ta cũng đã hiểu được phần nào đúng không. Cây Ba Miền sẽ phân tích cụ thể hơn cơ chế gây hại của đất phèn đối với các loại cây trồng để bạn hình dung rõ nét hơn:

Ngộ độc kim loại nặng: Độ pH thấp làm hòa tan các ion Nhôm (Al³⁺) và Sắt (Fe²⁺) từ dạng không tan thành dạng hòa tan ở nồng độ cao. Các ion này gây độc trực tiếp, làm tổn thương, biến dạng và thối rữa bộ rễ non, khiến cây không thể hút nước và dinh dưỡng.

Thiếu dinh dưỡng trầm trọng: Môi trường axit cực đoan hoạt động như một chiếc “khóa”, giữ chặt các chất dinh dưỡng thiết yếu. Đặc biệt là Lân (P), một nguyên tố tối quan trọng cho sự phát triển của rễ, sẽ bị cố định hóa và trở nên vô dụng. Các chất khác như Canxi (Ca), Magie (Mg) cũng bị rửa trôi nhanh chóng. Cây sẽ rơi vào tình trạng “đói” dinh dưỡng dù được bón rất nhiều phân.

Ức chế hệ vi sinh vật có lợi: Môi trường axit tiêu diệt gần như toàn bộ các vi sinh vật có lợi giúp phân giải chất hữu cơ và cải tạo đất. Đất mất đi sự sống, trở nên “trơ” và chai cứng theo thời gian.

Giải pháp cải tạo đất phèn trồng cây xanh công trình

Kinh nghiệm từ các chuyên gia cây xanh: trước khi hỏi “đất phèn trồng cây gì?” hãy hỏi “cải tạo đất phèn như thế nào?”. Gần như không có một loại cây công trình, cây ăn quả nào có thể phát triển khỏe mạnh và bền vững trên một vùng đất phèn nặng nếu không có sự can thiệp cải tạo ban đầu.

Việc cố gắng trồng cây mà bỏ qua bước xử lý đất chỉ dẫn đến thất bại và lãng phí. Cải tạo đất chính là bước tạo ra nền móng vững chắc cho sự thành công của toàn bộ dự án cảnh quan.

Dựa trên khoa học thổ nhưỡng và kinh nghiệm thực tiễn, đây là quy trình chúng tôi áp dụng để “hồi sinh” những vùng đất phèn:

Canh tác cơ giới

Chúng ta sẽ lên luống, xẻ rãnh để phá vỡ lớp đất mặt, làm khô và tăng cường quá trình oxy hóa để các độc tố phèn tiềm tàng được giải phóng ra hết một lần. Đồng thời, hệ thống rãnh sâu được thiết kế để tạo thành mạng lưới thoát nước, chuẩn bị cho bước rửa phèn sau này.

Bón vôi khử phèn

Xử lý đất phèn bằng vôi là một bước can thiệp hóa học then chốt giúp nâng độ pH của đất lên.

Vôi có 3 loại:

• Bột đá vôi (CaCO3): Đây là loại đá vôi đã nghiền mịn, có tác dụng chậm, thường từ 2 – 6 tháng sau khi bón.
• Vôi nung (CaO): Đá vôi được nung trong lò ở nhiệt độ khoảng 900 – 1.000 độ C. Loại này tác dụng nhanh và mạnh, nhưng dễ gây bỏng khi gặp nước.
• Vôi tôi (Ca(OH)2): Loại này được tạo ra bằng cách tưới lên vôi nung một lượng nước gần bằng với trọng nược của nó. Khi vôi tả ra thành bột, sinh nhiệt ở khoảng 150 độ C, bốc hơi và sau đó để nguội rồi bón vào đất. Dạng này cũng có tác dụng cải tạo đất phèn khá nhanh.

Tùy điều kiện, bạn sẽ sử dụng 1 trong 3 loại vôi trên. Vôi khi bón vào đất sẽ phản ứng trực tiếp với axit sunfuric (H₂SO₄), trung hòa axit và nâng độ pH của đất lên. Quá trình này cũng làm kết tủa các ion Nhôm và Sắt độc hại, biến chúng trở lại dạng vô hại. Liều lượng bón vôi phụ thuộc hoàn toàn vào kết quả đo đạc độ pH và phân tích đất, nhưng đối với đất phèn nặng, con số có thể dao động từ 2-5 tấn/ha.

Tuy nhiên, bà con cũng phải lưu ý, nhiều nghiên cứu chỉ ra rằng, bón nhiều vôi và bón thường xuyên sẽ làm vôi hóa tế bào chóp đầu rễ, khiến cây khó hút dinh dưỡng và nước.

Rửa mặn, tháo chua

Sau khi bón vôi và để đất có thời gian phản ứng (thông thường khoảng 15-20 ngày), tiến hành bơm nước ngọt vào ngập bề mặt, sau đó tháo nước đi qua hệ thống rãnh đã xẻ. Quá trình này lặp lại vài lần sẽ giúp rửa trôi các muối độc đã được trung hòa và lượng axit dư thừa ra khỏi tầng đất canh tác.

Bổ sung hữu cơ phục hồi đất

Sau khi đã xử lý độc tố, đất cần được “phục hồi sinh lực”. Việc bón một lượng lớn phân hữu cơ đã hoai mục (phân chuồng, compost, phân trùn quế) và các chất hữu cơ (xơ dừa, trấu hun, lá cây ủ mục,…) sẽ giúp cải thiện cấu trúc đất, tăng độ tơi xốp, bổ sung nguồn dinh dưỡng sạch và quan trọng nhất là tạo môi trường cho hệ vi sinh vật có lợi tái sinh, biến vùng đất “chết” trở lại thành một hệ sinh thái sống động.

Các loại cây công trình, cây ăn quả chịu phèn tốt nhất

Sau khi đã cải tạo nền đất một cách bài bản, chúng ta sẽ cân nhắc cụ thể hơn đến việc đất phèn trồng cây gì. Việc lựa chọn đúng giống cây trồng có khả năng chịu phèn sẽ là sự đảm bảo kép cho thành công lâu dài. Dưới đây là danh sách một số loại cây chịu phèn ở Việt Nam đã được Cây Ba Miền kiểm chứng và tin dùng qua nhiều dự án thực tế trên khắp cả nước.

Cây bóng mát chịu phèn

Bạn nên chọn những cây có bộ rễ khoe, khả năng thích nghi tốt với nhiều điều kiện khắc nghiệt như: cây Bàng Đài Loan lá nhỏ, cây hoa lộc vừng, cây phượng vĩ hoa đỏ,…. Đây là những cây công trình quen thuộc với người Việt. Đặc tính sinh trưởng của chúng được đánh giá cao với khả năng chịu hạn tốt, chịu phèn ở mức độ khá, phù hợp với các khu vực có đất phèn nhẹ hoặc đã được cải tạo kỹ.

Ngoài ra, còn có cây tràm bông vàng hay còn gọi là cây keo lá tràm (Acacia auriculiformis). Đây là cây công trình tuyệt vời trong việc chịu đựng và cải tạo đất phèn. Hệ rễ của chúng có khả năng cộng sinh với vi khuẩn cố định đạm, tự cung cấp dinh dưỡng và làm giàu đất.

Cây ăn quả chịu phèn

Đất phèn trồng cây ăn trái gì? Một câu hỏi được nhiều bà con quan tâm, đặc biệt là bà con vùng ĐBSCL – nơi có diện tích đất phèn khá lớn. Theo chia sẻ của TS.Võ Hữu Thoại, Viện trưởng Viện Cây ăn quả miền Nam: Tình trạng nông dân ĐBSCL phát triển cây ăn trái trên vùng đất phèn ngày càng nhiều, không chỉ để phục vụ trực tiếp cho gia đình mà còn để làm kinh tế.

Với nền đất phèn, các nhà nghiên cứu khuyến khích bà con nông dân cải tạo kỹ và ưu tiên chọn các loại cây ăn trái như: Thanh Long, Chôm Chôm, Dứa, cây Ổi, cây Dừa,… đều là những lựa chọn đầy tiềm năng, giúp bạn giải quyết vấn đề đất phèn trồng cây gì. Ngoài ra, bạn cũng có thể trồng cây sầu riêng trên đất phèn, hay các loại cây có múi (cam, chanh, bưởi da xanh),….

Các loại cây ăn trái này có khả năng chịu phèn từ nhẹ đến trung bình. Chỉ cần cải tạo hợp lý, đúng kỹ thuật cây sẽ phát triển tốt, đạt năng suất tối ưu, mang lại hiệu quả kinh tế cao, rất đáng để đầu tư.

> Tìm hiểu chi tiết hơn về: Đặc điểm của cây dừa – để khai thác và ứng dụng một cách hiệu quả

Cây bụi, cây hoa trang trí

Nhắc đến những loại cây thân bụi đẹp dùng để trồng viền, trồng hàng rào hay trang trí cảnh quan có khả năng phát triển tốt trên đất phèn đã cải tạo kỹ. Cây Ba Miền nhiệt liệt đề cử: cây hoa dâm bụt, cây trang đỏ, cây mua, cây sum và cây sò huyết,….  Những loại này đều có khả năng chịu được đất có độ chua nhẹ đến trung bình và chịu được nhiều điều kiện đất đai khắc nghiệt.

Ngoài những cái tên kể trên, bạn có thể trồng các giống cây tre trên đất phèn (đặc biệt là cây tre xanh, tre tứ quý). Nhờ đặc tính sinh trưởng mạnh, khỏe, không kén đất nên cây tre có thể phát triển trên nền đất nhiễm phèn (kể cả phèn nặng). Tại tỉnh Hậu Giang, nhiều gia đình trồng tre tứ quý trên đất phèn để thú hái măng, đem lại lợi ích kinh tế cao, cải thiện đời sống cho bà con.

Cây trồng thảm, phủ nền

Ưu tiên số một của Cây Ba Miền khi thi công trồng thảm, phủ nền chống xói mòn cho các dự án cảnh quan chính là cây cỏ lạc tiên (hay còn gọi là cỏ lạc dại, cây cỏ đậu phộng,…). Cỏ lạc tiên không chỉ che phủ nền đất, chống xói mòn mà còn có khả năng cố định đạm từ không khí, liên tục bổ sung dinh dưỡng và cải tạo đất một cách tự nhiên.

Ngoài ra, bạn có thể tham khảo thêm cây muống biển (Ipomoea pes-caprae) nếu cần thi công các dự án ven biển có đất cát nhiễm mặn và phèn. Cây có khả năng bò và che phủ bề mặt rất nhanh.

Kỹ thuật trồng và chăm sóc cây trên đất phèn

Mặc dù đã giải quyết được vấn đề đất phèn trồng cây gì nhưng nếu trồng cây không đúng kỹ thuật, chăm sóc sai cách cũng khiến cây chết như bình thường. Với kinh nghiệm của một đơn vị thi công cây xanh lâu năm, Cây Ba Miền sẽ chia sẻ một số lưu ý khi trồng và chăm sóc

Kỹ thuật trồng

Luôn đào hố trồng lớn hơn bầu cây ít nhất 2-3 lần. Bắt buộc phải sử dụng giá thể trộn sẵn (đất sạch + xơ dừa + phân hữu cơ) để lót đáy và lấp xung quanh bầu cây. Lớp giá thể này sẽ tạo ra một “vùng đệm” an toàn, giúp bộ rễ non phát triển trong môi trường tốt trước khi phải đối mặt với lớp đất phèn đã cải tạo bên ngoài.

Chế độ tưới tiêu

Trong giai đoạn đầu, cần tưới đủ nước để giữ ẩm cho vùng rễ và giúp hòa tan, rửa trôi dần các độc tố còn sót lại. Tuy nhiên, phải luôn đảm bảo hố trồng thoát nước tốt để tránh gây úng gây chột cây.

Kỹ thuật bón phân

Với đất phèn, hạn chế sử dụng các loại phân bón hóa học có tính axit (như SA, Amoni Clorua). Ưu tiên hàng đầu là phân hữu cơ, phân vi sinh. Đặc biệt, đối với việc bổ sung Lân, hãy sử dụng phân lân nung chảy Ninh Bình, Văn Điển hoặc lân vôi Địa Long,… để bón hạ phèn, bổ sung hàm lượng lân trong đất.

Loại phân này không tan trong nước mà chỉ tan trong môi trường axit do rễ cây tiết ra, loại lân này không bị các ion Sắt, Nhôm trong đất phèn cố định lại, giúp cây hấp thụ Lân một cách hiệu quả.

Đất phèn trồng cây gì là một vấn đề khá đau đầu, là một thách thức lớn đối với người trồng, các chủ đầu tư, nhà thầu,…. Thành công của một dự án cảnh quan trên nền đất phèn không đến từ may mắn, mà đến từ một quy trình chuyên nghiệp: Hiểu đúng đất, cải tạo đúng cách, chọn đúng cây và chăm sóc đúng kỹ thuật.

Việc xử lý đất phèn đòi hỏi kiến thức chuyên sâu, trang thiết bị và kinh nghiệm thực tế. Nếu dự án của bạn đang đối mặt với bài toán khó này, đừng ngần ngại tìm đến sự hỗ trợ chuyên nghiệp. Hãy để Cây Ba Miền đồng hành cùng bạn với dịch vụ trồng cây xanh chuyên nghiệp, trọn gói.

Liên hệ ngay số HOTLINE/ZALO: 0961.48.6620 để nhận được sự tư vấn từ các kỹ sư cảnh quan, khảo sát hiện trạng đất và nhận giải pháp thi công toàn diện, đảm bảo một không gian xanh khỏe mạnh và bền vững với thời gian.

Tham khảo thêm:

1 – Website Trường Đại học Nguyễn Tất Thành: “Các giải pháp cải tạo và quản lý đất phèn nhiễm mặn hiện nay” – ThS. Nguyễn Tân Xuân Tùng

2 – Báo Dân Trí: “Cây ăn trái vùng ĐBSCL đối mặt với đất phèn, chuyên gia chỉ ra cách ứng phó”

3 – vi.wikipedia.org: “Nhóm đất phèn”